Om de klimaatcrisis te boven te komen wordt het antwoord gezocht in systeemverandering, zoals
de energietransitie of zelfs het omvormen van de wereld-economie. Het is echter een enorme opgave om het systeem te veranderen. Systeemveranderingen in het verleden namen vaak eeuwen in geslag. Het huidige economische systeem is zo complex dat het de vraag is of verandering op tijd komt. Is systeemverandering wel de manier om de klimaatopwarming te stoppen?

Over systeemverandering wordt al meer dan 50 jaar gedacht en geschreven. De econoom Mishan bijv. stelde vragen bij ‘hoe we de economie hebben ingericht’ en belichtte de kosten van economische groei. ²⁰⁵  De Club van Rome wees onder meer op ons gebruik van grondstoffen, het afval en de aantasting van ecosystemen. ²⁰⁶  Er werden ideeën ontwikkeld voor een andere inrichting van de economie. Maar het effect was steeds gering, de koers bleef ‘business-as-usual’.

Tegenwoordig wordt er bij verschillende aspecten van de samenleving gedacht aan systeemverandering.  Het voedsel-systeem gezonder maken ²⁰⁷ , vanwege het grote aanbod van ongezond voedsel. In de landbouw ²⁰⁸ , waar minder met gif  gewerkt zou moeten worden. In de gezondheidszorg ²⁰⁹ , die nu vooral ziekenzorg is en meer op preventie gericht zou moeten zijn.

Historische voorbeelden van systeemverandering zijn de slavernij en slavenhandel in de moderne tijd. Eeuwenlang waren die van groot economisch belang, maar uiteindelijk zijn ze afgeschaft. Dat ging niet van de ene op de andere dag. In 1787 werd de Engelse Organisatie voor de afschaffing van de slavenhandel (The Society for the Abolition of the Slave Trade) opgericht. Het duurde nog een halve eeuw voordat in 1834 een wet werd aangenomen (The Abolition Act) waarmee de slavernij in het Britse rijk werd afgeschaft. Andere landen stelden de afschaffing nog lange tijd uit, zoals Nederland dat pas in 1863 een wet aannam die slavernij verbood. ²¹⁰ 
Energietransities gingen ook niet snel in het verleden. Van biomassa naar steenkool duurde vele jaren. De ‘omslag’ werd overigens vooral in gang gezet door consumenten-vraag; servies. Van steenkool naar aardolie nam decennia in beslag.

Klimaatverandering is een systemisch en complex wereldwijd probleem. ²¹¹ Om de klimaatcrisis aan te pakken moeten onze manier van leven en de manier waarop onze economische systemen werken veranderen. Systeemverandering is complex. We hebben te maken met talloze gevestigde belangen. Bovendien is alles en iedereen aan huidige systeem gewend en daar op ingespeeld. De menselijke activiteiten die de verstoring van het wereldklimaat veroorzaken zijn diep verankerd in de economieën van zowel ontwikkelde als ontwikkelingslanden. ²¹² 

Systeemverandering, om het klimaat te ‘sparen’

Dat de systeemverandering traag verloopt blijkt uit het feit dat we het koolstof budget zo snel opmaken. ²¹³  Onze huidige mondiale politieke economie lost problemen op door ‘business as usual’ groei, waardoor kostbare tijd verloren gaat om emissies effectief te verminderen. ²¹⁴ 

Noodzaak van systeemverandering

We moeten naar een nieuw systeem, om net-zero te bereiken, concludeert energieanalist Cyril Widdershoven. ²¹⁵ Volgens het Emissie-kloof rapport van 2022 kan alleen dringende, systeem-brede verandering een klimaatramp afwenden. ²¹⁶  Willen we binnen de planetaire grenzen blijven, dan moeten we de snelste economische verandering in de geschiedenis voor elkaar zien te krijgen. ²¹⁷ 

Hoe verander je het systeem?

We moeten de manier waarop onze economie is ingericht ter discussie stellen, meent Derk Loorbach, hoogleraar sociaal-economische transities. ²¹⁸ Innovatie zal ons niet uit de klimaat crisis helpen, meent prof. Heleen de Coninck. ²¹⁹ 

Wie moet het doen?

De consument wijst naar de overheid voor het oplossen van het klimaatprobleem. ²²⁰ Maar wat kan de overheid feitelijk doen?
Wat de overheid niet kan is:
- de markt (ingrijpend) veranderen
- de economie veranderen
- (strenge) grenzen stellen aan grote bedrijven, vanwege (internationale) afspraken en wet- en regelgeving, concurrentiepositie (met het buitenland)
- de consument tot andere leefstijl ‘verleiden’, laat staan ‘dwingen’